آنچه می‌توان در طرح بازسازی خیابان ارگ مشهد احیا کرد | یادهای خشتی و یادگارهای گلی

به گزارش شهرآرانیوز؛ از یادگار‌های این خیابان که تعداد آن در گذشته از عدد صد گذر می‌کرده‌است، اکنون دیگر میراث چندانی باقی نمانده است، اما یادش هنوز در خاطر بسیاری از اهالی ارگ و مشهد قدیم، روشن است. نویسنده کتاب «خیابان ارگ مشهد» در بخشی از پژوهش خود درباره این خیابان، گریزی زده به بنا‌های مانده و نامانده ارگ و آنان را به ۴ دسته «آثار ثبت ملی شده»، «آثار تاریخی ثبت نشده»، «آثار تخریب شده» و «آثار مدفون شده تاریخی» تقسیم کرده است.

 

رضا سلیمان‌نوری می‌گوید: «محله ارگ به دلیل قدمت و سابقه‌اش، دارای بنا‌های با ارزش تاریخی بسیاری است. آثاری که دارای اصالت و ارزش میراثی هستند و هر کدام به تنهایی می‌توانند بخشی از هویت تاریخی شهر را بازگو کنند. در واقع تنوع آثار تاریخی محدوده ارگ مشهد که شامل سازه‌های مذهبی، اداری، مجموعه‌های تفریحی، مراکز بهداشتی و سیاسی می‌شود، از امتیاز‌های ویژه‌ای است که توانسته بسته تاریخی کاملی از روند توسعه مدرنیته در مشهد به نمایش بگذارد.»

بر اساس این پژوهش، ۱۵ اثر در این خیابان به ثبت ملی رسیده است که عبارتند از: میدان ۱۰ دی، کلیسای مسروپ مقدس، ساختمان هلال احمر، خانه ملک، ساختمان اداره دارایی، بانک ملی ایران، هتل پارس، نمای مطب دکتر اسکندری، باغ ملی، مطب دکتر ضیایی، نمای انبار کمالی، نمای منزل کمالی، مطب دکتر شیبانی، منزل خان‌منش و ساختمان قدیم شهرداری مشهد. این پژوهشگر در ادامه نیز از ۶ بنای هویتیِ مدرسه آرین، اداره پست ناحیه ۳، کنسولگری پاکستان، نمای سینما فردوسی، پاساژ امینی و دبیرستان شریعتی به عنوان آثاری که باید به ثبت ملی برسند، یاد می‌کند.

 

نام بنای چند سینما مانند سعدی، متروپل، هما، ایران و سانترال در کنار ساختمان زندان قدیم مشهد، حمام ارگ و گاراژ مرمر، میدان ارگ، باغ ارگ، ساختمان شهربانی، تیمچه نصیرزاده و بنای چهارطبقه هم در فهرست بنا‌های تخریب شده آمده است، اما «سازه معماری زیر زمینی میدان ۱۰ دی» و «آب انبار دوره قاجار» دو اثری هستند که این روزها، تنها یادشان در اسناد و مکتوبات تاریخی به یادگار مانده که این مشهدپژوه از آنان به عنوان آثار مدفون شده در تاریخ نام می‌برد. در ادامه شرحی چند را درباره این آثار بخوانید.

نخستین اثر ثبتی محدوده خیابان ارگ مشهد، میدان ۱۰ دی است. میدانی که انتهای خیابان ارگ قرار داشته و کال قره‌خان از کنار آن عبور می‌کرده است. این میدان که قبل از انقلاب، «سوم اسفند» نامیده می‌شده، به دلیل وقایع یکشنبه خونین مشهد و کشتار مردم بی‌دفاع در دهم دی ماه ۱۳۵۷ از سوی ارتش پهلوی، به میدان «۱۰ دی» معروف شده و بعد‌ها و در تاریخ ۲۱ بهمن ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۴۳۹۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اکنون این میدان آخرین منطقه محدوده گسترده ارگ تاریخی مشهد محسوب می‌شود.

کلیسای مسروپ مقدس در سال ۱۹۴۱ میلادی به نام «مسروپ ماشتوتش» ابداع‌کننده الفبای ارمنی نام‌گذاری شده است. قدمت این بنا به دوران پهلوی اول می‌رسد. برابر اسناد تاریخی، سال‌های دورتر، اطراف کلیسا خالی بوده، بنابراین سه ورودی برایش پیش‌بینی می‌شود، اما بعد‌ها با کشیده شدن خیابان و گستردگی ساخت‌وسازها، تنها یک ورودی آن باقی می‌ماند. این مکان ابتدا و در سال ۱۳۳۰ به عنوان نمازخانه ارامنه ۳۳۰ سند می‌خورد، اما پس از آن به عنوان کلیسا استفاده می‌شد. تا چند سال بعد از انقلاب این کلیسا فعال بود، ولی به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد به تبریز، تهران و اصفهان این کلیسا دیگر فعالیتی ندارد.

این بنا در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، از سوی یک معمار روس به عنوان نخستین مکان اقامتی با شیوه‌های پذیرایی به سبک مدرن و بر اساس اسلوب هتل‌داری غربی در مشهد ساخته شده و نخستین مالک آن نیز یک فرد یهودی به نام «امین اف» بوده است. او چند سال بعد از ساخت، این هتل را به آقای «مجاور توسی»، پدر مالک فعلی آن، واگذار می‌کند. هتل پارس در سال ۱۳۲۰ و به هنگام اشغال مشهد به وسیله قوای ارتش سرخ ایران به ستاد فرماندهی آنان تبدیل شده بود و در سال ۱۳۵۵ نیز از آن به عنوان محل برگزاری و پذیرایی از میهمانان «دومین جشنواره توس» استفاده شده است.

این بنای دو طبقه که در کنج شمالی تقاطع خیابان ارگ با خیابان شهید دیالمه و در طبقه بالای فروشگاه کفش ملی قرار دارد، در دوره پهلوی اول، با کاربری مطب پزشکی ساخته شده است. دکتر ضیایی تا سال ۱۳۳۶ خود در این مکان طبابت می‌کرد و پس از آن، این مکان را به دکتر شهرستانی اجاره می‌دهد.
دکتر شهرستانی تا سال ۱۳۴۷ مطب را دایر نگه داشته و پس از آن تا زمان پیروزی انقلاب ملک در اختیار فرد دیگری بوده که استفاده‌ای غیر از مطب داشته است و اطلاعات دقیقی از وی در دست نیست. بعد از انقلاب اسلامی نیز این ملک در حالی که در تملک ورثه دکتر ضیایی قرار دارد، متروکه شده و فروشگاه کفش ملی طبقه همکف از آن به عنوان انبار استفاده می‌کند.

نخستین بنای تاریخی خیابان ارگ که در فهرست آثار ملی قرار نگرفته، ساختمان دبستان سابق آرین از بنا‌های نیمه اول دوران پهلوی دوم است. این دبستان که به مدرسه ارامنه مشهد نیز معروف بوده، مجاور کلیسای ده دی قرار دارد و نامش هم در پرونده ثبت ملی کلیسا برده شده، اما، چون شماره ثبت ملی تنها به عنوان کلیسای ده دی صادر شده است، بنای مدرسه در سال ۱۳۹۵ از سوی شورای خلیفه‌گری ارامنه فروخته می‌شود. اکنون از این بنا به عنوان «حسینیه حضرت خدیجه کبری (س)» استفاده می‌شود و تغییر چندانی نیز در معماری آن انجام نشده است.

دومین ساختمان شناخته شده خیابان امام خمینی (ره) مشهد که با وجود قدمت تاریخی ثبت ملی نشده، ساختمان پست ناحیه ۳ مشهد است. بر اساس منابع مختلف، این بنا که نخستین اداره پست، تلگراف و تلفن مشهد محسوب می‌شود، یکی از نخستین ساختمان‌های مشهد مدرن بوده و عمری برابر با هتل تاریخی پارس و حتی بیشتر از آن دارد. آن گونه که در کتاب تاریخ مشهد قدیم نوشته احمد ماهوان آمده است بنای پست‌خانه در سال‌های نخست بعد از احداث خیابان پهلوی سابق و هم دوره با بنا‌هایی مانند باشگاه افسران و اداره شهربانی سابق ایجاد شده است.

این مجموعه در سال ۱۸۹۱ میلادی برابر با ۱۲۷۰ خورشیدی و در دوران فعالیت «نی الیاس» کنسول بریتانیا در مشهد ساخته شده است. در محوطه کنسولگری پاکستان گوری نیز وجود دارد که متعلق به «فلورانس تمپل» همسر «سرهنگ هنری مارتیندل تمپل»، چهارمین کنسول انگلستان در مشهد است. نکته در خورتأمل درباره این مجموعه حفظ اصالت بنای اصلی آن با وجود گذشت بیش از ۱۳۰ سال از ساخت آن است.

یکی دیگر از آثار ثبت ملی شده خیابان امام خمینی (ره) مشهد، ساختمان بانک ملی ایران است. این اثر به شماره ۱۴۳۵۹ در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۸۴ و به عنوان بنایی متعلق به سال‌های ابتدایی حکومت پهلوی دوم در فهرست آثار ملی کشور با نام «بانک ملی مرکزی» ثبت شده است. در توضیح چرایی انتخاب این نام در پرونده ثبت ملی آن آمده است: این بنا از همان ابتدا برای بانک ملی ساخته شده، اما با توجه به ظاهر و سبک معماری آن «بانک مرکزی» نامیده شده است.

محدوده‌ای که برج بلند «بازار بین‌المللی طلا و جواهر مرمر» به عنوان مرتفع‌ترین ساختمان کنونی خیابان امام خمینی (ره) مشهد در آن قرار دارد، در سال‌های نه چندان دور میزبان دو بنای مهم حمام ارگ و گاراژ مرمر بوده است. گاراژ مرمر که در ابتدای خیابان امام خمینی (ره) ۳۰ کنونی قرار داشته، دیر زمانی محل توقف اتوبوس‌ها و پیشتراز آن درشکه‌های مسافری بوده است. حمام ارگ نیز یکی از حمام‌های مورد توجه خانواده‌های متمول مشهدی بوده و اغلب اعیان و اشراف مشهد برای استحمام به آنجا می‌رفته اند.

محمدتقی مدرس یزدی درباره ارگ مشهد که این روز‌ها دیگر نیست، می‌نویسد: «میدان ارگ دیگر بنای مهم خیابان امام خمینی (ره) بوده که اکنون اثری از آن باقی نمانده است. در کتاب «گزارش مکتب شاپور» آمده است: «ارگ امروزی دارای میدانی است که خیابان پهلوی از طرف مغرب آن می‌گذرد. در سه قسمت دیگر میدان سه خیابان سواره‌رو احداث شده است. وسط میدان در سال ۱۳۳۳ قمری، زمان ریاست مالیه «مسیو لولو» به اهتمام مشارالیه مشجر گشته و از سال ۱۳۰۷ خورشیدی اطراف آن گلکاری شده است. بعد‌ها اشجار دیگری نیز کاشته شده است. در وسط میدان آلاچیقی است که سابقا محل موزیکچیان بوده و اکنون کافه است.»